IMATAN RUWARAN
MANCHAY RIHSISQA,
TUKUY YALLIPAH
wiraqucha dun Quijote de la Mancha
Se dio a entender que no le faltaba otra cosa sino una dama de la cual enamorarse, porque el caballero andante sin amores era árbol sin hojas y sin fruto y cuerpo sin alma. Cuando la encontró, vino a llamarla Dulcinea del Baboso, y la nombro señora de sus pensamientos.
Por tradición, todas las tablas de Sarhua se leen de abajo hacia arriba, siguiendo la estructura de un árbol genealógico. En la primera vemos a Dulcinea como una campesina que hila con su puchka. La poética versión de nuestros artesanos nos presenta a don Quijote visitándola antes de salir a buscar aventuras.
Nuestros gigantes emplean las armas de defensa que utilizan los varayoc en tiempos de cosecha. Cuando el maíz ha madurado, perros y chanchos salvajes bajan de las punas a devorar las reservas humanas. Los varayoc los matan usando unas lanzas llamadas rigón y una especie de vara con nudo que todos llaman molloccocho.
Uh k’iti. La Mancha llahta sutiyu pin, mana yuyarina markapi, yaqa kay watakuna kama, huh axllasqa wiraqucha, tuhsinantin hidalgo, ch’arki rocín kawalluchayuh, phawakachah alquchayuh ima tiyakuran. Aswan waka uwixamanta aychayuhmi mankachanunapipas, t’isa t’isasqa mixunachallayuh. Tutapahqa maqanakuywan ch’ahwinakuywanyá rixurin. Sawaru p’unchaytahmi lintixaschallan virnispiqa, dumingupitahmi urpituchawan yapaykusqa. Chaymi karan tukuy kawsaypah mixuyninqa llapa ganasqanmanta kinsa t’aqa. P’achakunanpahqa waranpis yanan, husut’ankunapis chuxcha sapan asikapunapahma, p’ulqunpas munay munay ruwastahmi. Wasinpin tawa chunka watayuh mit’ani tiyakuran warmi hawaynintahmi, waqinpa ususin, manarah iskay chunka watayuhchu karan. Huh waynayá pungun karan hinaspan waylartapis allichah rocinantetapis sillaruh. Chay wiraquchaqa hatunyá karan ichaqa tullu tullutah, uyanpis ña ch’allqiña, pacha paqarihpi manchachihtah. Wakinmi Kixada, wakintah Quesada nispa sutiyasqaku. Chay sutiyaypin qilqirikunaqa mana uyninkunkuchu. Chaywanpis wakinkunañatahmi Kixana nispa sutiyasqaku. Ichaqa chay sutiyaykunaqa manan imananpaschu kay willakuypa mininpahqa. Kay willakuymi ichaqa chiqahpuni kashan.
Kaytan yachana chay wiraqucha hidalgo nisqanmantaqa. Qasi rixurispaqa – yaqa watintinmi riki qasi kayllapi chay wiraqucha t’ankapakuh – kawalliriya liwrukunatan qhawah, liyih sinchi wayllukuyman, ancha kusikuypi ima. Chaymantaspis tupu tupu tarpuna allpankunatayá bindirapusqa chay qilqakuna rantirakapunanpahqa. Chay qilqakunapiyá misk’irachikapun Feliciano de Sivah qilqasqanwan. Chaypis sumah qilqayta, munaycha iskribiyta ima tarirakapusqa huh qilqahkunapipas aswan allintarah. Chay Feliciano qilqahqa chay wiraquchapahqa qispi wayusqan rixuripusqa, aswan aswantaqa munanakuy, maqanakuy ima qilqakunata qhawarichihtin.
Askaha kutiyá kayta yuyaymanan: “Mana yachasqaypa yachaynin yuyayniyninta p’akirqarihtiymi k’awachi kayniypi kusallataña yuyaymanapuni munaycha kayniykimanta tuhllapakuspay”. Chaymantapis kayta liyipakuh: “Hanah hanahpi willka kayniykin ch’askakunata willkaspa sumahtapuni ch’askallichishan tukuy imapis qanpa hatun kasqaykiman phawaripunanpah”.
Kay liyiykunawanyá chay wiraquchaqa yuyayninta p’akirapuh, manatah puñuyta atisqañachu tukuy liwritukuna allinta liyirunanpah. Ichaqa chay hina rimayta manayá kikin willka Aristotelespis, yapamanta kay pachapi rixurispa, atinmanchu t’isaytaqa, chayllataña tukuy imamantapis ruwanan kanman chaypis. Sinchi llaki pachapiyá rixurih, Belanismanta yuya yuyarispaqa. Tapupayakuhyá khaynata: Yachay sapa hanpihkunaña dun Belanista hanpirunkuman karan chaypis k’irinkunaqa, q’illankunaqa hatunchá riki karanku hinaspanmi lluy kurkunpichá rixurirparirpariranpis nispa. Chaywanpis anchatayá chay qilqahtaqa unancharun chay munay munay puririypi Belanis wiraquchata churayuhtin. Chaymi pay kikin mayninpiqa chay qilqa tukuruyta munan aswan allichasqarah waqaychasqa qhawarikunanpah. Allin yuyariypiqa chayta ruwarunanmi riki ancha kusiyukuyninpi. Ichaqa chay chayllapin huh yuyaymanakuyna rixurirun. Llahta tayta kura, Siguenza Unibirsidadpa hanuk’asqan imawanmi atipakun Inglaterramanta Palmerimanta, icha Amadis de Gaulamanta, aswan allin wiraquchamanta, rimayuytaqa. Ichaqa mayistru Nikulasñatahmi, llahtah barbirun (chuxcha sunqha ima kuchuh) niran manan pipas Febo wiraquchanmantaqa aswan allin rixuripunmanchu, nispa
Yaqapaschá dun Galaorqa, Amadís de Gaulah waqin, yupana kanman allin sayarihtin, munay rimahniyuh, tukuy imapipas yallipah, mana waqati wayqin hina kahtin. Tukuy q’ahchah ima kahtin. Llapachantan tuta p’unchay yacharushan qiqa qhawasqallanpi illarispa, chaymantapis tuta wis’arukunan kama. Chaymi chaytukuy liyisqawan, mana puñusqanwan ima ñusqhuyninpis ch’usahyarapusqa luqhi kayman usqhalla wanturuspa.
Tukuy imaymanan yuyaymanayninpiqa, ñusqhuyninpiqa ch’arwirakupushan chay qilqakuna liyisqanwan. Chaymi chay layqaynakuy, tanqanakuy, wayllunakuy, khununuy, tukuy mana yuyal atinatapis rimaykacharushan. Tukuy ima musqhuyllanpin yuyaymanshan chay wiraqucha chiqahpunin, manath pipas maypas kay pachapi chaytaqa q’iwirunmanchu. Paypahqa Cid Ruy Díazmi allin wiraqucha karan. Ichaqa manayá kuskachanchu Wiraqucha de la Ardiente Espadawanqa. Kaymi riki tuminwan huh k’allayllapi iskay atún karay “gigante” nisqakunata chihtaruran. Aswan allintah sayarin Bernardo del Carpiowan, chay Roncesvalles wayq’upi layqasqa Roldán wañuchihwan, imaynatan Hercules quhmaruran Anteota, kay Pachah wawanta hinayá wañurachipuran runatapis.
Chaypis llapanmatayá aswan kusiqa rixurirun Reinaldos de Montalbanwan, aswantaqa pukaranmanta phiñasqa lluhsimuhtin, tukuyta hahiy karu llahtapi ima Mahoma quri willkanta suwaramuhtin, imaynan historia willakun hinayá. Payqa maqapakunmanyá riki hayt’ashaspalla chay Galalón yukahta, llulla mamantapis, warmi hawaynintapis.
Chhayna kahtinmi yuyayniqa chinkayparirapun, hinaspatahmi mana mayqin waq’ahina churarakapun. Payqa sutin rihsisqa kananpah República ayllupas aswan allin kananpahqa kaytayá kamarikun: Andante Kawallirun kasah tihsimuyuntintatahmi purimusah tukuy ima kaymanpis churakuspay. Chaykunapin andante wiraquchuchakunamanta liyisqayta yapamanta kawsarichisah, mana allin kay ch’usahyananpah, tukuy ima awqa tinkuymanpis churakusahmi, tukuy mana allintapis allicharunaypah, wiñaypah rihsisqa kanaypah ima, nispayá nin. Chaykuna ch’usahyahtinqa lluy runayá kusi rixuripunqa nuqatah wiñaypah rihsisqa kasah, nispa nin. Kay waxllisqawaxcha runa masinchisqa ñayá tukuy yallipahña kashan. Ñan Imperio de la Trapizondah kamachihniña kani, nispayá yuyamanakushasqa. Kay sasallaña kusi pacha kawsakuypiyá tukuy imachankunallatapis allichachiyta qallarisqa. Apuskinkunahpa wach’inkunatayá ch’ax nisqakaman tukuyachipurqan chay qhilli chuqasqa k’uchupi askha askha wataña kasqanmanta. Sumahtapuniyá picharun allicharun ima. Ichaqa manayá kasqachu uma chuku “celda” nisqa sutiyuh mat’iykuna. Chaymi pay kikin kartunllamanta ruwarusqa celadata chaytatahmi riki, ancha yachay sapa kayninpi, hirumantapis kanman hinatarah rixurirachisqa. Chaypas pay kikinyá allinchus kanqa icha manachus chayta rikuyta munasqa. Chaymi tumiwan, “espada” nisqawan iskay rutita takarusqa. Huh takayllapiyá chhallurakapusqa chay huh simana hunt’a llan k’ayukusqanqa. Chhayna mana umanpi ch’usahyarapunanpahqa yapamantan ruwayta qallarin, kunanqa hiru tikawan uxuchayuspa. Chaywanqa kusisqaya rixurripun. Chay musuh chukuqa manañaya tuminwan ch’wahyachinañchu. Chaypa qhipantan pay kikin yuyayukun llapa siladamantapis aswan allin kasqanta.
Chaymantaqa maskharunya kawalluchanta, tullu tullullata, manchay yarqasqata Gonelah kawallunman rixch’akuhta. Chakunamantan riki ninku latinpiqa: “tantum pellis et ossa fuit” nispa, runa siminchispitahmi chay kawalluh llanthuntaqa khaynata sutiyanchis: chayqa chuxchallawan tulluwan runkullamá, nispa. Dun Quijotepahqa manayá chay kawalluchamanqa rixch’akunmanchu Alejandro Bucefalonpis, Mio Cidpa Babiecanpis.
Chay kawalluchan sutiyarunanpahqa tawa p’unchay hunt’atayá yuyaymayun. Pay kikinyá khaynata rimapayakuh: huh axllasqa wiraquchah hinantinpi yupaychasqahqa, sumah allin capa tukuy kayninmanta pacha chayqa, sinchi unanchasqa sutiyuhmi kawallunqa kanan, nispa. Chaymi sutikunataqa maskhayun mana tukukuy yupaypi, aswantaqa andante wiraquchakunah kawallunkuhpa sucinta yuya yuyarispayá. Chaymantapis nishanyá: nuqatah rixurisah musuh sutiyuh, manchay unanchasqa, rihsisqa, munasqa ima chayqa, kawalluchaypis musuhyanqayá riki kay llapa atipay ñanpiqa. Chhaytukuy sutikuna axllasqamantaqa askha kutitayá qilqarun, ch’usahyarachin, rixurichin ima. Chaymi chay munasqan yuyaymanaypiqa rixurimushan chuhchi kawalluchamanta allin siskuchah aysanan kawalluman. Chaypin rixurirun Rocinante suti paypahqa sumah suti, allin rimarían, tukuy t’uhyarih ima t’ihsimuyuntinpah.
Kawallunta munarikusqan uxupi sutiyaruspaqa, paypahñatahyá mascan huh musuh sutita. Chaypahqa pusah p’unchaytayá yuyaymanarun. Chay tukukuyninpitahmi, waranqa waranqa sutikunamanta axllarun “Dun Quijote” sutita. Chaymi wakin qilqirikunaqa ninkun: ñawpahqa kay runaqa “Quijada” sutiyuhmi karan, manan “Quesada” sutiyasqallapaschu karan, nispa. Ichaqa tukuy yallipah Amadismanta yuyarispan khaynata riman: Amadisqa riki manamá Amadisllachu karan, yapayunmi riki kamachisqan llahtah sucinta, Amadís de Gaula nispa. Hinallatahyá, allin wiraqucha kayninpi yaparukun Don Quijote sutinman “de la Mancha” sutita. Chaywanyá allin sutiyuhqa, axllasqa kayninpi, llahtanpa sutinwan imana rixurirapun.
Maqanakunanpis ñan axllasqaña. Wach’inpas ch’uya ch’uyallañan rixurisrushan. Chukunpis kusamá kashan. Kawalluchanpis ña sutiyuhña, pay kikinpis sutiyasqaña. Ichaqa yuyaymanarunmi huh sipas axllaruyta. Pimantah sunquytari k’askaykachisah nishanyá. Pitatah axllarusah warmi yanapahri nispan utirayashan. Chaymi riki llapanchamantapis aswan qullanaqa nispayá yuyaymanarushan. Manan pi may wiraquchapis kanchu mana warmiyuhqa. Ima rayku. Mana warmiyuhqa ch’aki mallki, mana k’almmayuh, mana ruruyuh hinan rixurin. Mana nunayniyuh kuru hina. Hinatan payqa rimayukushan.
-Huchaykunah qatirisqan, icha allin kawsayniypa aysasqan suni, atún runawan tinkuruyman chayri, imaynan tinkunku andante kawallirukuna kawsayninpi, pimantah chay mana alllin runa ch’ihatarusqatayri, icha yalliparusqatayri qatirinay kanman. Pi munay wayllusqay nust’aypa ñawk’inpitah qunqurikunmanri manchay k’umillu, khaynata rimarispa: “Ñuqan, atún quya, Caraculiambro atún suni runa kani, Malindrania wat’a kamachih. Nuqatan saruncharunwan huh manchay maqanakuypi dun Quijote de la Mancha. Paymi qanpa ñawk’iykiman kachamuwashan tukuy ima kamachiwanaykipah, imatapis ruwanaypah qan unanchaypi. Nuqan chaytaqa hunt’arunay, tukuy allin sunquywan, nispa rimarinanpah.
An…. sinchi kusisqan rixuripun chay allin wiraquchaqa kay rimaykuyta tukurparispaqa. Aswantayá kusirikun munasqan warmih sutin tarirusqanmantaqa. Imaynan llapa runa inin hinayá llahtanpi sispas tiyakuhta, chaxra llank’apakuhta, as munay sipasta axllarakapun sunqunpa manayninpah. Paytan riki waylluspakusqa ñawpa watakunamanta pacha, ichaqa manasyá chay sipasqa yachallasqapaschu chay waylluynintaqa. Aldonza Lorenzon sutin kasqa paytatahmi dun Quijoteqa yuyayninpa, munayninpa ima quyanpah axllarapun. Paytan sutichaykurun, sumah sutiwan, llapa sipaskunah chay lirp’upi qhawarikunankupah. Chaymanta pachan riki payqa atún t’allapis, ñust’apis, quyapis kanman hina chaninchakapun. Dulcinea del Toboso nispatahmi sutiyarun Toboso munay llahtamanta kahtin. Chay sutiqa, dun Quijotepahqa, sumah taki hinan harawikushan, munaycha, sapanchasqa, allin axllasqa ima kayninpi. Chhaynatayá tukuy imatapis payqa sayarirachipun.
Gran artículo, muchas gracias.